Zadośćuczynienie pieniężne jest w prawie polskim jednym z dwóch sposobów wyrównania szkody niemajątkowej. 

Przepisy prawne szczegółowo regulują, w jakich przypadkach zadośćuczynienie może być przyznane. Podstawowymi przepisami w tym zakresie są art. 445 i 448 kodeksu cywilnego. Na podstawie art. 445 k.c. zadośćuczynienia można domagać się w razie uszkodzenia ciała, wywołania rozstroju zdrowia, pozbawienia wolności oraz w wypadku skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu. Art. 448 k.c. pozwala dochodzić zadośćuczynienia za naruszenie każdego dobra osobistego.[1] 3 sierpnia 2008 roku weszły w życie zmiany w kodeksie cywilnym,(art. 446 § 4 w brzmieniu: 

„Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę".[2]) pozwalające na przyznanie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę również rodzinie poszkodowanego, który zmarł w wyniku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, wywołanego czynem niedozwolonym.

Przepis ten daje możliwość kompensowania krzywd związanych m.in. z cierpieniami psychicznymi po śmierci bliskiej osoby w wypadku komunikacyjnym. Pieniądze otrzymane przez poszkodowanego tytułem zadośćuczynienia mają zrekompensować mu negatywne przeżycia. Wysokość  zadośćuczynienia powinna odpowiadać możliwie dokładnie wysokości doznanej szkody, aby doznana szkoda niemajątkowa była w pełni zrekompensowana.

W prawie obowiązującym do 1951 roku, art. 166 kodeksu zobowiązań wprowadzonego w życie rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 roku, regulował problem zadośćuczynienia, które sąd mógł przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego. W kolejnych latach podejście do zobowiązań związanych ze śmiercią osoby poszkodowanych zaczęło podlegać wyraźnym zmianom. Podczas przygotowywania obowiązującego obecnie kodeksu cywilnego postanowiono zlikwidować możliwość przyznawania zadośćuczynienia uregulowanego w art. 166 kodeksu zobowiązań jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W kolejnych latach do roku 2008 w polskim prawie nie było więc przepisu, który stanowiłby jednoznaczną podstawę prawną do przyznania zadośćuczynienia rodzinie za niematerialną krzywdę z powodu śmierci bliskiego w wypadku.

Według stanu prawnego obowiązującego do 2 sierpnia 2008 r. osobom pośrednio poszkodowanym przysługiwały roszczenia o zwrot wyłącznie za szkody majątkowe:

• zwrot poniesionych kosztów leczenia i pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.);

• rentę alimentacyjną (art. 446 § 2 k.c.);

• stosowne odszkodowanie w postaci jednorazowej wypłaty (art. 446 §3k.c.) w sytuacji znacznego pogorszenia sytuacji
  życiowej.

Stan prawny obowiązujący od 3 sierpnia 2008 r. powiększył zakres roszczeń o:

• zadośćuczynienie w postaci jednorazowej wypłaty (art. 446 § 4 k.c.) wprzypadku śmierci osoby bliskiej.

Polskie prawo od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej w naturalny sposób dostosowuje się do standardów europejskich. W krajach Unii stosowane są w praktyce rozwiązania przewidujące pieniężną rekompensatę za ból i cierpienie po stracie bliskiej osoby w wyniku czynu niedozwolonego w sposób odwołujący się do swego rodzaju standardów.

Wspólną próbą opracowania projektu w zakresie zadośćuczynienia są Zasady Europejskiego Prawa Czynów Niedozwolonych (PETL)[3]. Art.

10:301 „Szkoda niemajątkowa" Zasad stanowi:

„(1) Z zastrzeżeniem zakresu ochrony (Art. 2 :102) naruszenie dobra może uzasadniać przyznanie zadośćuczynienia. Zadośćuczynienia można żądać w szczególności w razie szkody na osobie, naruszenia godności, wolności lub innych dóbr osobistych. Roszczenie o zadośćuczynienie może również przysługiwać osobom, które pozostają w bliskim związku z poszkodowanym, który poniósł śmierć lub doznał innego bardzo poważnego uszczerbku.

(2) Co do zasady, wysokość zadośćuczynienia powinna uwzględniać wszystkie okoliczności sprawy, w tym rozmiar, trwałość i skutki krzywdy. Stopień winy sprawcy może wpływać na wysokość odszkodowania jedynie, gdy zawinienie przyczyniło się znacznie do krzywdy poszkodowanego.

(3) W razie szkody na osobie, krzywda odpowiada rozmiarowi cierpienia osoby poszkodowanej i zaburzeń jej zdrowia fizycznego i psychicznego. Przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia (włącznie z odszkodowaniem przysługującym osobom pozostającym w bliskim stosunku ze zmarłym lub ciężko poszkodowanym) podobne sumy powinny być zasądzane za obiektywnie podobne szkody."

Jak z tego widać proponowane rozwiązania są zbieżne z art. 446  § 4 k.c. przepisy Zasad uszczegóławiają jednak w punkcie 2 i 3 podstawy określenia wysokości zadośćuczynienia.

Poszczególne państwa członkowskie Unii regulują kwestię zadośćuczynienia w różny sposób.

Prawodawstwo romańskie (szczególnie Francja) reguluje kwestię roszczenia osób bliskich na podstawie prawa ogólnego dotyczącego odpowiedzialność za szkodę wynikającą z czynu niedozwolonego. Odszkodowane z tego tytułu obejmuje szkodę majątkową i niemajątkową. Według orzeczeń sądów francuskich aby otrzymać zadośćuczynienie należy wykazać jedynie, że naruszone zostało uczucie przywiązania do zmarłego (sentiments d'affectron)[4]. We Francji tylko osoba, która osobiście poniosła szkodę może wytoczyć powództwo.

Część z państw (Belgia, Hiszpania) posiada ogólne reguły odpowiedzialności cywilnej w tym zakresie [5]. W Holandii można uzyskać odszkodowanie za cierpienie psychiczne. Krewni, jeśli byli świadkami tragedii, mogą uzyskać nawiązkę za uraz psychiczny. 

Anglia, Włochy, Szwecja i Grecja mają ustawodawstwo szczególne związane z roszczeniami o zadośćuczynienie.

W Wielkiej Brytanii sądy karne są zobowiązane prawem do nakazania zapłaty
odszkodowania. Kluczową rolę odgrywa więc jurydykatura, która w sposób
przewidywalny rozstrzyga poszczególne sprawy[6]. Krąg uprawnionych określony jest przez:

• Bliski związek uczuciowy

• Obecność na miejscu zdarzenia / bezpośrednio po nim

• Cierpienie jako wynik bezpośredniej percepcji

• Wstrząs psychiczny

Fatal Accident Act 1976 ogranicza krąg uprawnionych do męża, żony, rodziców
małoletniego oraz jedynie do zadośćuczynienia za bereaverment (osierocenie,
żałoba) do kwoty 10.000 funtów. 

W Szwecji przesłankami zaliczającymi do kręgu osób uprawnionych do roszczeń o zadośćuczynienia jest bliski związek oraz występowanie wstrząsu psychicznego stwierdzonego przez lekarza. W praktyce zostały wypracowane zasady, że uprawnionymi są: dzieci, rodzice, przybrani rodzice, narzeczona itp. Nieuprawnionymi są zaś: dorosłe rodzeństwo, dziadkowie, wnuki, rozwiedziony małżonek. Wysokość zadośćuczynień została staryfikowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Zasadniczo jest to 25.000 SEK (czyli około 2.400 EUR) w związku ze śmiercią osoby najbliższej.

We Włoszech do 1986 roku kompensacji podlegały jedynie szkody ekonomiczne [7]. Po roku 1986 zostały wprowadzone dwa rodzaje roszczeń:

• Prawo spadkowe (Iure hereditatis) obejmujące: 
  • Szkody poniesione przez zmarłego i dziedziczone
  • Stosowny przedział czasowy pomiędzy urazem a zgonem
• Prawo własności (Iure proprio) obejmujące: 
  • Danno biologico (uszczerbek na zdrowiu) w przypadku medycznie poświadczonej patologii (uraz psychiczny)
  • Szkoda moralna (Danno morale) za ból i cierpienie

Rok 2003 wprowadził zmiany w tym zakresie w sprawie zadośćuczynienia za stratę
osoby bliskiej nr 8827/03 i powiększył kompensację z tytułu prawa własności do:

• Uszczerbku na zdrowiu (Danno biologico), jeżeli występuje

• Szkody moralna (Danno morale), za ból i cierpienie

• Nawet gdy nie występuje uszczerbek na zdrowiu, podlegają naprawieniu szkody niematerialne (NPD) wynikające z pogwałcenia art. 29-30 Konstytucji

W praktyce wycena naprawy szkód niematerialnych oparta jest o:

• Siłę więzów uczuciowych

• Wspólnym pożyciu (zamieszkaniu)

• Wieku ofiar pierwotnych i wtórnych

• Określenie brutalności czynu niedozwolonego

• Liczbę pozostających przy życiu członków rodziny

Wysokość zasądzonych odszkodowań (całościowych) jest bardzo wysoka. Z orzecznictwa sądów w Mediolanie i Rzymie wynikły kwoty[8]:

• Każde z rodziców za śmierć syna; syn za śmierć rodzica - od 106 376 euro do 212752 euro

• Śmierć brata - od 21 275 do 127651 euro

• Śmierć 55-letniej kobiety w wypadku samochodowym - 121 500 euro dla syna zamieszkującego wspólnie ze zmarłą; 97200 euro dla syna niezamieszkującego wspólnie; 42490 euro dla brata; 85050 euro dla matki

Szczególnie pouczające jest uzasadnienie wyceny ostatniego przypadku przez Sąd w Rzymie[9]:

• Założono silne więzy uczuciowe pomiędzy wszystkimi członkami rodziny ze względu na brak szczególnych rozdźwięków (waśni)

• Zadośćuczynienie dla syna niezamieszkującego wspólnie: pomniejszono o20% sumy przyznanej dla syna zamieszkującego wspólnie

• Zadośćuczynienie dla matki: pomniejszono o 30% sumy przyznanej dla zamieszkującego wspólnie syna

Wskazuje to na silną „tabelaryzację" sposobu obliczania odszkodowań a co za tym idzie na dużą przewidywalność zasądzanej kwoty.

Część państw Unii nie ma uregulowanej problematyki zadośćuczynienia.

Na przykład Niemcy nie mają takiego uregulowania. Niemiecki system prawny zakłada, że poszkodowanym jest w zasadzie tylko ta osoba, przeciwko której zostało skierowane działanie sprawcy. Czyli dochodzenie roszczenia może mieć miejsce jedynie przez osobę bezpośrednio pokrzywdzoną. Prawo niemieckie określa, że osobą uprawnioną do żądania naprawienia szkody majątkowej wynikłej ze śmierci osoby bliskiej jest jedynie osoba względem której ciążył na zmarłym szeroko rozumiany ustawowy obowiązek alimentacyjny[10]. Istniejąca praktyka orzecznicza wypracowała jednak pewne przesłanki przyznania zadośćuczynienia za rozstrój zdrowia wynikający ze śmierci osoby bliskiej.
Należy zauważyć, że zadośćuczynienie takie jest wyjątkowo rzadko stosowane a kwoty zasądzane są na poziomie kilku tysięcy euro.

Autor: Jacek Listwan (Fundacja Lexhouse)

[1] Safijan,  Naprawienie krzywdy niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex contractu. W: Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara. Łódź 2004, s. 257

[2] Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 116, poz. 731 z dnia 2008-07-02)

[3] European Group on Tort Law. (2005). Zasady europejskiego prawa czynów niedozwolonych (Principles of European Tort Law PETL). Pobrano z lokalizacji European Group on Tort Law: http://civil.udg.es/tort/principles/text_PL.htm

[4] Szpunar, A. (2000). Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej. 

[5] Bagińska, E. (2009). Modele regulacji zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej w wybranych krajach UE. Zadośćuczynienie po nowelizacji Kodeksu Cywilnego na tle doświadczeń europejskich - materiały konferencyjne. Warszawa: Polska Izba Ubezpieczeń.

[6] Pokrzywniak, J. (2009). System zadośćuczynień za śmierć osoby bliskiej w wybranych krajach UE ze szczególnym uwzględnieniem Wielkiej Brytanii. Zadośćuczynienie po nowelizacji Kodeksu Cywilnego na tle doświadczeń europejskich - materiały konferencyjne. Warszawa: Polska Izba Ubezpieczeń.

[7] Sganga, C. (2009). Włoski system zadośćuczynień za utratę osoby bliskiej. Zadośćuczynienie po nowelizacji Kodeksu Cywilnego na tle doświadczeń europejskich - materiały konferencyjne. Warszawa: Polska Izba Ubezpieczeń.

[8] Sganga, C. (2009). Włoski system zadośćuczynień za utratę osoby bliskiej. Zadośćuczynienie po nowelizacji Kodeksu Cywilnego na tle doświadczeń europejskich - materiały konferencyjne. Warszawa: Polska Izba Ubezpieczeń.

[9] Sganga, C. (2009). Włoski system zadośćuczynień za utratę osoby bliskiej. Zadośćuczynienie po nowelizacji Kodeksu Cywilnego na tle doświadczeń europejskich - materiały konferencyjne. Warszawa: Polska Izba Ubezpieczeń.

[10] Szpunar, A. (2000). Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza "Branta".

Nadesłał: Fundacja Lexhouse http://